Welkomstwoord 14e Dag van de Kwaliteit: ‘Arm aan geld, rijk aan ervaring’
door Vincent van Dongen, De Kentering

Welkom. Welkom mensen die psychisch kwetsbaar zijn. Welkom mensen die financieel kwetsbaar zijn. Welkom ook naasten. Welkom mensen die in zorg en welzijn werkzaam zijn. Welkom mensen die beleid maken om armoede te bestrijden en mensen die dat beleid uitvoeren. Welkom ook aan iedereen die ik daarmee nog niet genoemd heb en die zich betrokken voelt bij het thema psychische kwetsbaarheid en armoede.

De Kentering maakt zich het hele jaar door sterk voor mensen die psychisch kwetsbaar zijn: door het bieden van ruimte aan lotgenotencontact; door cursussen om te werken aan herstel en je te oriënteren op werk als ervaringsdeskundige; door ondersteuning en individuele belangenbehartiging, om de te weg vinden in het woud van zorg, welzijn, inkomensondersteuning en dergelijke. En tot slot, wat ik zelf doe, door collectieve belangenbehartiging en inspraak bij de gemeente. Dat alles hoofdzakelijk uitgevoerd door ervaringsdeskundigen. Eens in de twee jaar vraagt De Kentering extra aandacht voor de kwaliteit van leven door een thema centraal te stellen op een dag van ontmoeting, inspiratie en debat. Corona gooide roet in het eten en daarom was er in het voorjaar van 2021 een online Uur van de Kwaliteit. En dan nu in het voorjaar, zodat het niet in het griepseizoen valt, voor het eerst in vijf jaar weer hier fysiek bijeen in De Lindenberg.

Dit is de 14e Dag van de Kwaliteit. Onder de titel ‘Arm aan geld, rijk aan ervaring’ stellen wij vandaag het thema psychische kwetsbaarheid en armoede centraal.

De energiecrisis vorig jaar bracht stress met zich mee voor veel mensen. Enorm gestegen energieprijzen zorgden ook voor hogere prijzen van boodschappen en andere zaken. Mensen vroegen zich af hoe ze nog rond zouden moeten komen en hun energierekening betalen. Maar voor veel mensen in armoede was die stress of je de rekeningen wel kunt betalen en genoeg geld hebt voor de boodschappen er al heel lang. Cijfers over armoede kun je vinden op de website van de gemeente Nijmegen (1). Daar is een knop ‘Over de gemeente’ en als je klikt op ‘Onderzoek en cijfers’ kun je de Stads- en Wijkmonitor vinden. Daar valt te lezen dat vorig jaar 10% van de huishoudens in Nijmegen van een laag inkomen leefde, meestens alleenstaanden. Ongeveer 7800 volwassenen en 2800 kinderen leven in een huishouden dat moet rondkomen van een bijstandsuitkering. De helft van hen al meer dan 5 jaar. Daarnaast hebben 8400 Nijmegenaren een arbeidsongeschiktheidsuitkering, met een onbekend aantal partners en kinderen die van die uitkering afhankelijk zijn.

Als je ernstig last hebt van chronische psychische klachten is het zeer moeilijk om betaald werk te vinden of te behouden. Ikzelf bijvoorbeeld heb slechts één keer in mijn leven een betaalde baan gehad. Tijdens mijn studie raakte ik in een ernstige psychische crisis, overweldigd door wereldleed, twijfel aan de zin van het bestaan en aan de vraag of het bestaan wat wij beleven überhaupt werkelijk is. Na het staken van de studie vroeg ik bijstand aan en met hulp vond ik een gesubsidieerde baan als theatertechnicus bij het Steigertheater (waar de zaal waar we nu zitten naar vernoemd is). Leuk werk, maar de druk van betaald werk kon ik niet aan, zo bleek. Binnen een paar weken werk was ik opnieuw compleet ingestort en in crisis. Opkrabbelend en aan mijn herstel werkend, bleek vrijwilligerswerk voor mij het maximaal haalbare. Tegenwoordig werk ik 5 uur per week voor De Kentering. Ik had het geluk dat ik in kon stromen in de Wajong en nog altijd in de Wajong zit. Maar die regeling is verscherpt en heel veel mensen die betaald werk niet of nauwelijks aan kunnen belanden blijvend in de bijstand.

Uit onderzoek van Trimbos in 2015 (2) bleek dat minder dan 1 op de 5 mensen met een ernstige psychische aandoening betaald werk had, tegenover 2 op de 3 van de gehele bevolking. Dat werk is bovendien veel vaker laaggeschoold in verhouding tot de gevolgde opleiding dan bij mensen zonder psychische aandoe0ning. Dat zijn wat oudere cijfers, maar uit onderzoek vorig jaar naar uitval op het werk bleek de stand van psychisch verzuim in 20 jaar niet zo hoog geweest als in 2022 (3). Veel rooskleuriger dan 4 op de 5 mensen met een ernstige psychische aandoening die zonder werk zitten zal het ook nu niet zijn.

De Algemene Bijstandswet is ooit ontworpen als tijdelijk vangnet. Maar op een uitkering uit wat nu de Participatiewet heet, zijn veel mensen blijvend aangewezen. Dat concludeerde ook de Arbeidsinspectie in haar rapport ‘Spiegel Bestaanszekerheid 2022’ (4). Daar staat dat “het beeld naar voren [komt] dat lang niet iedereen die volgens de regels naar werk moet worden geleid, daar feitelijk toe in staat is. Vanwege beperkingen of gezondheidsproblemen is een aanzienlijk deel van de mensen met een bijstandsuitkering ook op termijn niet in staat om te werken”. Het rapport stelt dat de gedachte achter de Participatiewet dat de afstand tot de arbeidsmarkt overbrugbaar is, voor een grote groep mensen in de bijstand niet reëel is. Slechts een kwart van de klanten uit het onderzoek antwoordde direct aan de slag te kunnen als er werk voor ze zou zijn. Zelfs volgens de optimistischer denkende klant-managers is slechts 37% direct in staat tot werk. Blijvend aangewezen op de bijstand is 26% van de klanten als het de klantmanagers gevraagd wordt; 38% van de klanten zelf zegt ook op termijn niet in staat te zijn tot werk.

Dit zijn landelijk cijfers die niet veel zullen verschillen van de Nijmeegse situatie: de Participatiewet, bedoeld als tijdelijk vangnet, is een blijvende situatie voor veel mensen. Onder andere door psychische gezondheidsproblemen of een combinatie van meerdere problemen. Dat onderstreept het belang van het thema van deze dag.

Het persoonlijk verhaal van ieder die kwetsbaar is, is uniek, maar wat veel mensen gemeen hebben, is dat psychische kwetsbaarheid armoede met zich mee brengt: het niet kunnen vinden van betaald werk omdat je het niet aan kan. Of steeds afgewezen worden: in een onderzoek onder managers in 2021 (5) gaf 64% van de leidinggevenden aan terughoudend te zijn iemand aan te nemen met een psychische aandoening. Dat alles maakt velen van ons aangewezen op een uitkering. Daarbij kunnen ook schulden een verergerende rol spelen, bijvoorbeeld ontstaan in een periode dat het slechter met je ging, je verslaafd was, of in een manie uitgaven hebt gedaan die je beter niet had kunnen doen. Zo brengt psychische kwetsbaarheid vaak armoede met zich mee. Het omgekeerde is echter ook waar: de stress van armoede kan ziek maken. De stress of je het eind van de maand wel haalt, qua geld voor eten op tafel. De stress om de enveloppen op de deurmat, die je niet meer open durft te maken. De stress om de deurwaarders die aan kunnen bellen.

Armoede geeft niet alleen stress. Het geeft ook een gevoel van uitsluiting. Bij de Dag van de Kwaliteit heeft inclusie vaak centraal gestaan, mee kunnen doen. Maar meedoen is niet alleen een kwestie van zorg en welzijn, niet alleen een kwestie van niet gestigmatiseerd worden, van welkom worden geheten. Meedoen is ook een kwestie van meedoen kunnen betalen: om leuke activiteiten te ondernemen, een cursus te kunnen volgen, met een vriendin een terrasje te pakken of film te zien. Om je kind met een cadeautje naar de verjaardag van een vriendje te kunnen laten gaan. Niet alleen gemis aan geld sluit uit. Waar Jessica van Hinthem in haar workshop vanmiddag nog meer aandacht aan zal geven is dat armoede ook schaamte met zich mee kan brengen; schuldgevoel, dat je het niet hebt weten te redden; dat je je kinderen geen nieuwe kleren kunt geven; dat je schulden hebt gemaakt.
De schuld van armoede wordt vaak bij de armen gelegd, alsof het je eigen verdienste is als je rijk bent. Maar rijk zijn is je verdienste niet: rijk wordt je doordat je geluk hebt gehad, geboren te worden in een nest dat kansen biedt, in een milieu met goede netwerken, een goed startkapitaal omdat je ouders ook rijk waren. De beste manier om rijk te worden is rijk zijn. Zet geld op de bank en het groeit. Investeer het in bedrijven die zich verrijken ten kostte van medemens en milieu en het groeit nog meer. Maar heb je geen geld, dan moet je lenen en betaal je terug, dan moet je nog meer geld bij leggen, rente, te betalen aan degenen die reeds geld hebben.
Armoede is niet de schuld van de armen. Armoede is de schuld van een systeem, dat rijken rijker maakt. En armen armer. Weet u wat het beste helpt om mensen uit de armoede te helpen? Geld. Handje contantje of maandelijks op de rekening. Om wel de schulden af te betalen en niet gat met gat te hoeven vullen. Om wel je kind een goede opleiding te geven. Om wel de fiets of auto te kunnen kopen die je nodig hebt voor die baan. Om wel de boodschappen te kunnen doen, niet kapot te gaan aan zorgen over morgen, maar te denken aan de toekomst en lange termijnplannen te kunnen maken. Hé, daar hebben we het weer, stress. Uit onderzoek blijkt dat het onder stress juist extra moeilijk is goede lange termijn keuzes te maken. Wil je daar meer van weten, dan kun je in de middag de workshop van Yuk Sie Cheung van Bindkracht 10 bezoeken. Een oplossing voor armoede is er: gééf mensen voldoende geld om van te leven. Geen uitkering die te weinig is om zonder stress te leven, maar te veel om te sterven. Maar een basisinkomen waarvan je kunt léven. En waarbij je, als je zelf maar tot een klein beetje verdienen in staat bent, dat mag houden.

Maar deze Dag vindt niet plaats in Den Haag, waar de vingers van de vrije marktideologie zich klemmen om de kraan van de bijstandsuitkering. In plaats van werken lonender te maken, door werkenden beter te laten betalen, houdt de regering graag mensen zonder werk arm, om werk te doen lonen. Maar wij leven in Nijmegen en daarom is het zaak realistisch te kijken met een Nijmeegse blik. De lokale overheid is gebonden aan Haagse regels van wat zij wel en niet mag doen. Maar kijken we naar wat Nijmegen wél mag en kan doen, wat kan er beter? Dat is een vraag die wij willen stellen. Mensen aan loket of telefoon, mensen van Bindkracht 10, van de gemeente, van onszelf bij De Kentering. Welk beleid helpt om stress weg te nemen? Wat helpt niet? Daarover wisselen we vanmiddag uit in een workshop.

De Kentering hoopt met deze Dag mensen een stapje vooruit te kunnen helpen als je in armoede leeft. Misschien vind je informatie van een mooi initiatief om aan deel te nemen of leer je een organisatie kennen die je behulpzaam kan zijn. In de workshop van de Formulierenbrigade leer je hoe je te weten kunt komen op welke regelingen voor financiële steun je recht hebt en hoe je dat recht ook kunt halen. Maar voorop staat dat wie hier in armoede komt, arm aan geld is, iets heeft te bréngen. Wie hier komt met een baan in zorg en welzijn of bij de gemeente heeft wat te halen: want wie arm aan geld is, is rijk aan ervaring: ervaring hoe het is om te leven in armoede; hoe het voelt; hoe je worstelt; hoe je bejegend zou willen worden door instanties. Op deze Dag van de Kwaliteit staat wie arm is niet aan de kant, maar centraal. Wij willen jullie horen, naar jullie luisteren. Wat helpt? Wat draagt bij? De Do’s, de Dont’s. Ontmoet, raak geïnspireerd, ga in debat, laat je stem horen. De Kentering stelt vandaag de stem van wie leeft in armoede centraal. Wees welkom!

Bronnen:
(1) https://swm2022-nijmegen.pcportal.nl/p53223/kerncijfers
(2) Trimbos Onderzoek en Schaafsma FG, Michon H, Suijkerbuijk Y, Verbeek JH, & Anema JR (2015) Kennissynthese arbeid en mensen met ernstige psychische aandoeningen; Eindrapportage t.b.v. Instituut Gak.
(3) TNO/CBS 2022
(4) https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2023/02/16/spiegel-rapport-spiegel bestaanszekerheid-2022
(5) Janssens KME, van Weeghel J, Dewa C, Henderson C, Mathijssen JJP, Joosen MCW, Brouwers EPM. Line managers’ hiring intentions regarding people with mental health problems: a cross-sectional study on workplace stigma. Occup Environ Med. 2021 Feb 4:oemed-2020-106955. doi: 10.1136/ oemed-2020-106955.